Taniec Maski: Odkryj Tajemnicze Ślady Tańca i Tradycji w Sercu Afryki Zachodniej

“To istny ocean, osobna planeta, różnorodny przebogaty kosmos. Tylko w wielkim uproszczeniu, dla wygody, mówimy – Afryka”

– Ryszard Kapuściński, Heban

Nieoczywista oczywistość

Jak tam dotrzeć?

Choć znamy ten kierunek doskonale, to za każdym razem przygotowania odbywają się praktycznie od zera. Z tą częścią Afryki nie da się korespondować za pośrednictwem e-mail czy też telefonu. Tam trzeba znać odpowiednich ludzi, którzy wsiądą w samochód lub na motocykl i dotrą w głąb sawanny do plemienia, które po długich namysłach zgodzi się na to, aby biali ludzie odwiedzili ich wioskę. Jak już  zdobędziemy ich zgodę, zaczynamy tworzyć plan całego przedsięwzięcia. I Opis jednego z nich można znaleźć TUTAJ . Dotrzeć do Abidjan to jedno, i każdy to potrafi. Na początku zaskakujące jest to, że na tej trasie do tej pory codziennie latał Airbus 380. Biznes byłych kolonizatorów z byłymi koloniami działa nadal prężnie. Wybrzeże Kości Słoniowej na dzień dzisiejszy z kością słoniową nie ma już nic wspólnego. Oficjalna nazwa brzmi Côte d’ivorie. Tak, to francuska nazwa i takiej nazwy tego kraju oczekują jego mieszkańcy. Tutejsze wybrzeże Oceanu Atlantyckiego jest proste z szerokimi plażami. Ładne i dramatyczne zarazem. Często zaśmiecone. Na szczęście z dnia na dzień wygląda to coraz lepiej.

A czy będzie smakowało?

Miejsca gdzie zlokalizowane są bardzo dobrej klasy hotele – w większości prowadzone przez Francuzów – są czyste i atlantyckie. Ogromną zaletą tego, jest bardzo dobra kuchnia. Często francuska z lokalnym wpływem. Świeże składniki i produkty uprawiane na szczęście nadal tradycyjnie na nowych poletkach lub właśnie złowione ryby i owoce morza prosto z Atlantyku. To raj dla kucharzy i raj dla smakoszy. Świat Od Qchni  w czystej postaci – gotowy do odkrycia.

Czego się spodziewać?

Wzdłuż Wybrzeża Kości Słoniowej jest kilka miejsc, które warto obejrzeć i zatrzymać się. Wybrzeże jest dość długie, a przemieszczanie się wzdłuż wymaga czasu i cierpliwości. Nie o tym jednak tym razem. Aby dostać się do plemienia, które zgodziło się nas ugościć, musimy przelecieć samolotem przeszło 600 km na północny zachód do miejscowości Man. Stamtąd kolejne 180 km drogą na północ wzdłuż granicy z Gwineą. Tam docieramy do wioski, w której wszyscy mieszkańcy tego dnia nie poszli do pracy w pole. Dzieci nie poszły do szkoły. Wszyscy przygotowują się do wielkiego wydarzenia. Cała wioska żyje tym, co naszą grupę za moment będzie czekało. Całość zaczyna się od śpiewu w wykonaniu kobiet. To trwa około półtora godziny. W tym czasie reszta wioski dołącza do pozostałych. Impreza zaczyna się rozkręcać. Oprócz śpiewu kobiet zaczynają się tańce mężczyzn. Akrobacje i różne inne popisy młodych mężczyzn uatrakcyjniają całe wydarzenie. W pewnym momencie na scenę – którą jest główny dziedziniec wioski – wstępuje Maska. Zaczyna się Taniec Maski. Niesamowite wydarzenie. Niepowtarzalne i pełne emocji doświadczenie. Bez komercji. Bez nadęcia. Ekskluzywnie, tylko dla nas. 

Maska, ale nie Zorro

Afrykańskie maski mówią bardzo dużo na temat afrykańskiej kultury. Używane są głównie podczas ważnych rytuałów i ceremonii. Natomiast pierwsze afrykańskie maski pojawiły się już przed epoką paleolitu. Reprezentowały one dusze zwierząt, przodków, a także mitologicznych bohaterów i wykorzystywane były głównie w celu uhonorowania zmarłych osób w sposób bardzo symboliczny.

Istnieje wiele typów masek afrykańskich. Niektóre z nich swym wyglądem mają przerażać wroga lub złe duchy, inne – zwłaszcza te przedstawiające zwierzęta – mają sprawić by noszący je pozyskał cechy uważane za charakterystyczne dla danego zwierzęcia. Najczęściej wykorzystywane do tego są pyski bawoła, hieny, jastrzębia, krokodyla lub antylopy. Szczególnie antylopa jest jednym z najczęściej stosowanych motywów na maskę zwierzęcą. Antylopa jest symbolem rolnictwa, a noszenie maski z jej podobizną powinno pomóc zapewnić lepsze plony. Rogi antylopy reprezentują porost prosa, nogi natomiast korzeni roślin. Uszy reprezentują piosenki śpiewane przed kobiety podczas najtrudniejszego okresu co też ma pomóc na przetrwanie i jak najszybszą poprawę cięższego okresu. 

Jeżeli nie maska Zorro, to jaka?

Są też maski, które mają ukazać w groteskowy i przejaskrawiony sposób cechy żywych członków plemienia lub dawnych władców. Trzeba pamiętać o tym, że historia ludów afrykańskich nigdy nie była przekazywana w formie pisemnej, lecz wyłącznie ustnej. Często właśnie w trakcie różnych rytuałów używane maski mają przypomnieć lub nauczyć jakiejś historii bądź też przekazywać współplemieńcom pożądany typ zachowań społecznych. Tancerz nakłada również maskę i wprowadza się w trans, chcąc przekazać jakąś prośbę Bogu lub uzyskać od niego jakieś informacje. Pośrednikami w kontaktach z Bogiem są zawsze nieznane mu duchy. Maska taka ma sprawić, by pozostał on incognito. Jednocześnie jej zazwyczaj ,,przerażający wygląd” ma odstraszyć złe duchy a przywołać te, które są dobre i nie muszą się niczego obawiać. Najważniejsze jest jednak to, że maski afrykańskie są niesamowicie ciekawym etnograficznie, wizualnie i artystycznie przedmiotem.

Materiały z jakich wykonywane są maski to przede wszystkim drewno, ceramika, tkaniny, miedź i brąz. Oprócz podstawowych materiałów do wykonania różnych szczegółów maski, a także do jej wykończenia wykorzystuje się też zwierzęce zęby, włosy, kości i rogi, a także pióra, muszle, a nawet słomę. W zależności od cnoty jaką ma reprezentować dana maska wykorzystywane są różne materiały dodatkowe. Aby lepiej wytłumaczyć na czym to polega przedstawię jeden przykład, którym jest maska reprezentująca władzę. Wykonana jest z rogów antylopy, zębów krokodyla i kłów guźca.

Oczywiście maski, które mają reprezentować pewne wartości równie dobrze mogą mieć kształt twarzy człowieka. W zależności od wartości posiadają pewne cechy charakterystyczne. Jeśli maska ma reprezentować spokój i cierpliwość wtedy ma przymknięte oczy. W przypadku, gdy taka maska posiada małe usta i oczy reprezentuje pokorę, maska z wypukłym czołem – mądrość, natomiast maska z szerokim podbródkiem oznacza siłę i moc.

Kto i po co?

Plemię Jacouba – należy do większej rodziny plemion Afryki Zachodniej o nazwie DAN. Zamieszkuje zachodnie granice Cote d’Ivoire w okolicach miasta Man (2h lotu z Abidjan), oraz sąsiadującą Liberię. Liczą ok 700 000 ludzi, żyjących w głównej mierze z rolnictwa (ryż, cisawa, słonie ziemniaki, jam, kakao i kauczuk). Dan znani są także ze sztuki wykonywania niesamowitych Masek rytualnych – Gle. 

Maski są najważniejszą formą sztuki ludu Dan. Dan odnoszą się do tych masek jako Ile lub Ge, terminów odnoszących się zarówno do maski fizycznej, jak i do poszczególnych duchów, które podobno maska uosabia podczas przedstawień maskaradowych. Zanim Gle będzie mogła wystąpić, jego występ musi najpierw zostać zatwierdzony przez właściwe władze – związane z „świętym domem” konkretnego człowieka. Osoba lub grupa osób może zatrudnić pracowników, ale w tym celu muszą również przedstawić swoje powody, a także gdzie, kiedy i jak będą działać, tym samym władzom. Proces, przez który przechodzą władze, by ustalić, czy Gle może dokonać, jest owiany tajemnicą, ale w gruncie rzeczy władze konsultują się z potężnym duchem, zwanym Yinan, poprzez „rzucanie” orzechami kola, proces wykorzystywany w wróżeniu. Istnieje szereg zasad, których należy przestrzegać, aby pojawiła się Gle. 

Maski: dwie duże grupy masek: Gebande i Genom. Gebande jest najświętszym przykładem masek Dan, podczas gdy Genome ma niższą rangę masek. Klasyfikacje odnoszą się raczej do zawartości, którą Dan przypisuje do maski, niż do wyglądu maski. Gle można podzielić na dwie kategorie: tę Dan Gle, która jest łagodną, pokojową Gle bez płci, ale której cechy są uważane za żeńskie i tę, która jest wojną nazwaną od dźwięku wystrzału , których cechy są uważane za męskie. Maska Dan Gle przedstawia wyidealizowaną wersję piękna Dan. Charakteryzuje się wąskimi oczami, owalnym kształtem, gładkim czołem i lekko otwartymi ustami, aby odsłonić zęby. Dan Gle ma za zadanie uczyć, bawić i pielęgnować. Bu Gle mają na celu przestraszyć. Ich oczy są przedstawione jako wystające rurki, a powierzchnia twarzy odważnie wystaje pod kątem. Najpotężniejsze maski zdobią części zwierzęce i ludzkie, takie jak kość i futro, pióra. 

Nie każdy mieszkaniec Afryki może tworzyć maski. Osoby zajmujące się ich produkowaniem posiadają bardzo wysoką pozycję w wiosce. Jest to spowodowane faktem, że są uważani za swego rodzaju pośredników pomiędzy światem żywych, a światem umarłych. Wykonywanie masek jest sztuką samą w sobie, która dodatkowo przekazywana jest w rodzinie z pokolenia na pokolenie. Dodatkowo potrzebna jest specjalna wiedza oraz umiejętności.

Taniec Maski

Kolejnym istotnym tematem afrykańskich masek jest kobieca twarz stanowiąca ideał piękna. W zależności od plemiona maski mogą dodatkowo posiadać piersi i ozdobne blizny, inne oczy w kształcie migdałów, podkręcone rzęsy, wąski podbródek i inne ozdoby. Wszystko zależne jest od panujących w danym plemieniu atrybutów piękna. Co ciekawsze – w większości wypadków noszenie masek wykorzystujących wizerunek kobiet zarezerwowane jest tylko i wyłącznie dla mężczyzn.

Kolejnym rodzajem masek są te reprezentujące przodków. Aby odróżnić je od innych masek z twarzą ludzką posiadają nieco inny wygląd – kształt ludzkiej czaski. Ten rodzaj używany jest zazwyczaj podczas różnych ceremonii, a ich zadaniem jest ochrona dusz zmarłych, jak i ochrona żywych przed duchami.

Oczywiście noszenie masek może mieć też charakter bardziej rozrywkowy. W tym przypadku tancerze noszący maski stają się pośrednikiem między członkami plemienia, a duchem danej maski. Można powiedzieć, że stają się wtedy medium, a stan, który osiągają można bez problemu porównać do transu. Towarzyszy temu muzyka, śpiewy i tańce. Jako ciekawostkę warto dodać, że inne imprezy jak wesela, obrzędy inicjacyjne i pogrzeby również wykorzystują taniec z maskami.

Jak można się domyślić maski są traktowane w odmienny sposób – wszystko zależy od poglądów i zwyczajów danego plemiona. Wszędzie panuje jedna zasada, która nie pozwala na noszenie maski przez byle kogo. Tylko wybrane osoby z plemiona mają ten zaszczyt. Zazwyczaj są to doświadczone osoby starsze, wybrańcy i tancerze.

Maski afrykańskie powinny być przez nas postrzegane nie tylko jak możliwość ozdobienia wnętrza, ale też jako część ceremonialnego stroju, jako niezbędną część duchowego przeżycia. Są one używane w wydarzeniach religijnych oraz społecznych i pozwalają na kontrolę dobrych i złych mocy. Dodatkowo maski pomagają łączyć cechy ludzkie ze zwierzęcymi, pozwalają człowiekowi zjednoczyć się z jego naturalnym środowiskiem. Naturalna więź ma ogromne znaczenie dla Afrykańczyków dlatego przez wieki maski wykorzystywane były do wyrażania tej relacji.

Czy warto i dokąd jeszcze?

Podczas organizowanych przez nas podróży, można lepiej poznać tradycje, obyczaje i w ogóle spotkać się z plemionami nadal kultywującymi zwyczaje przodków. Jednym z ciekawszych kierunków takich podróży jest Afryka Zachodnia. Ghana lub Sierra Leone są także interesującym celem takich podróży. Bardziej wymagające kierunki dla wytrawnych podróżników. Cierpliwych, pasjonatów i otwartych na świat. Bardzo często dotarcie do plemion, zabiera sporo czasu i wymaga wyrzeczeń. Trzeba odbyć długą drogę w głąb Afryki, gdzie warunki zakwaterowania dalekie są od jakichkolwiek gwiazdek. Innym równie interesującym kierunkiem jest Filipińska  Wyspa Luzon, gdzie w Kordylierach nadal zamieszkuje plemię Kalinga. Znane min. Z tatuaży.

Nie znaczy to, że warunki podróży są tragicznie.

Znaczy, że czasem trzeba przymrużyć oko i zachować w sobie dystans, utrzymując ten sam poziom zaciekawienia.